Perfect Blue

Jaźń nie istnieje. To sztuczny koncept: konglomerat wyobrażeń na temat własnej natury, ról i masek narzuconych nam przez samych siebie, jak i (a być może przede wszystkim) otoczenie. Odpowiadając na pytanie „Kim jesteś?”, odpowiadamy przede wszystkim, jak określają nas inni: podajemy imię, nazwisko, narodowość, zawód. Te cechy są nam zewnętrznie narzucone, jednak przyjmujemy je jako własne, dostosowujemy się do nich i w oparciu o nie interpretujemy rzeczywistość.

Tożsamością szczególną jest tożsamość aktora, jako osoby celowo zmieniającej maski i role. Aktor zarazem jest i nie jest sobą, żyje na skraju rzeczywistości; raz za razem porzuca swoje ego, starając się stopić z przedstawianą postacią. Każde takie przejście zmienia jego obraz świata – podczas gry aktorskiej rzeczywistością staje się dla niego realność filmu, a życie osobiste odkłada na bok, później zaś stara się z tej wycieczki powrócić. Takie przechodzenie z roli do roli i ze świata do świata powinno być dla aktora proste. Co jednak, jeśli nie jest on pewien własnej tożsamości? Gdy wszystkie maski są dla niego równie sztuczne i obce? Do czego ma wówczas powrócić?

Reżyser Satoshi Kon stara się przelać na widza poczucie niepewności i dezorientacji, odczuwane przez główną bohaterkę Mimę Kirigoe. Oglądający podobnie jak ona gubi się, nie wiedząc, jaka scena jest częścią filmu, w którym gra Kirigoe, a jaka częścią jej realnego życia. Osiągnięcie tego celu wymagało ze strony Kona ogromnego reżyserskiego kunsztu, wręcz mistrzostwa w sterowaniu uwagą widza. Sceny zmieniają się niepostrzeżenie, widz niejednokrotnie dopiero po fakcie orientuje się, że zmieniło się miejsce, czas, a nawet bohaterowie akcji. Zrozumienie tej produkcji wymaga ciągłej retrospekcji, połączonej z zawieszeniem własnych oczekiwań. Perfect Blue jest również filmem o filmach, igrającym z kinowymi schematami, wykorzystującym je do rozbicia poczucia pewności siebie oglądającego. Blef goni blef, a gdy zdążymy do blefów przywyknąć, następuje blef podwójny. W połowie seansu Satoshi Kon proponuje niespodziewanie alternatywną interpretację wszystkich wcześniejszych wydarzeń, zupełnie niezależną od wcześniejszej, a zarazem logicznie spójną i satysfakcjonującą. Robi to tylko po to, aby już po chwili, z dziecięcą niewinnością i prostotą, porzucić ją.

Zaskakując i zabawiając widza, Kon nie daje mu się nudzić ani przez chwilę. Doskonałość techniczna i wartość rozrywkowa tego filmu są jednak złudne, ustępując ostatecznie jego przemyślanej strukturze, oddającej zaskakująco głęboką warstwę społeczno­‑psychologiczną. Niepewność co do realności poszczególnych scen nie ma znaczenia dla ogólnego przebiegu fabuły, ponieważ sceny te są realnością dla głównej bohaterki. Obserwujemy przede wszystkim rzeczywistość jej umysłu i zdarzenia, które mają wpływ na jej psychikę, niezależnie od ich aspektu materialnego. Tak samo spójność przyczynowo­‑skutkowa (mimo że jest zachowana) ustępuje przed spójnością psychologiczną. Satoshi Kon okłamuje nas, którą scenę widzimy, ale nie kłamie co do wpływu, jaki ona wywoła. Wątki płyną zgodnie ze strumieniem świadomości i emocji bohaterki, a nie akcji odbywającej się w obiektywnej rzeczywistości. Możemy obserwować scenę ewidentnie będącą częścią kręcenia filmu – razem z obsługą, kamerą i tłumem gapiów – ale dialog, jaki Kirigoe prowadzi z inną aktorką, ciągle odnosi się bardziej do niej samej, niż do granej postaci. Te dwie persony i dwa światy stają się nieodróżnialne.

Przyczyna tego zagubienia Kirigoe, doprowadzającego ją niemal do granicy szaleństwa, jest u podstaw społeczna i ekonomiczna. Kirigoe była liderką żeńskiej j­‑popowej grupy CHAM!, jednak w związku ze spadkiem popularności tego rodzaju zespołów, menadżerzy skłonili ją do zajęcia się aktorstwem. To właśnie ta zmiana wywołuje kryzys psychiczny u Kirigoe, która całe swoje ego opiera na pracy zawodowej. Niemal pozbawiona życia prywatnego, traktuje swoich fanów jako substytut międzyludzkich relacji. Zmiana popkulturowej roli jest dla niej wstrząsem i przerwaniem ciągłości własnej osoby. Stanowi to jasną krytykę medialnej dehumanizacji i zmanipulowania, do jakiej doszło w japońskim społeczeństwie, przedstawioną z punktu widzenia jednostki. Bohaterce brakuje wewnętrznej siły, jest niezdolna do zadecydowania o własnej osobie, ponieważ otoczenie wysyła jej sprzeczne sygnały, oparte na jej powierzchownym medialnym wizerunku. Mima Kirigoe nie istnieje, istnieje wyłącznie jej publiczne wyobrażenie, niezależne od jej woli i działań, wręcz ją zwalczające. Walka ta ma wymiar tyleż symboliczny, co w dalszej części akcji nawet fizyczny.

Tak prostą interpretację komplikują jednak inne aspekty filmu, między innymi zakończenie. Zmiana tożsamości Kirigoe jest wymuszona przez popkulturę i jej trendy, jednak jest zarazem przejściem z dzieciństwa w dorosłość. Zespół CHAM! reprezentuje dziecięcą radość i niewinność, to różowe stroje i wesołe piosenki pozbawione seksualności, choć sugerujące jej niedalekie przebudzenie. Do tego przebudzenia dochodzi, gdy aseksualna Kirigoe zostaje zmuszona do zagrania postaci atrakcyjnej dla dorosłego widza. Filmowa scena gwałtu, w której uczestniczy, niemal na pewno jest również dla samej Kirigoe wymuszoną inicjacją seksualną. Narzucająca się interpretacja feministyczna tych wydarzeń ma swoją wartość, jednak Satoshi Kon jest daleki od jednowymiarowego oceniania tej zmiany. Przejście w dojrzałość, mimo że wymuszone, jest w życiu jednostki konieczne dla dalszego rozwoju. Seria morderstw w otoczeniu Kirigoe, przedstawionych bardzo obrazowo, rozbija swoją brutalnością jej naiwny obraz świata; zmusza ją do zmierzenia się z rzeczywistością, tak samo jak narzucone jej przez menadżerów fotograficzne akty przeznaczone dla męskich magazynów zmuszają ją do zmierzenia się z własną kobiecością.

Perfect Blue można docenić jako thriller kryminalny. Realistyczna kreska, burość i wypłowiałe barwy metropolii są doskonałym tłem dla intrygi, powoli ujawniającej przed nami prześladowcę Kirigoe i okropieństwa, do jakich jest zdolny. Jednocześnie Perfect Blue to dramat obyczajowy, skoncentrowany na analizie kryzysu psychicznego głównej bohaterki. Z kolei psychodeliczna i niepokojąca muzyka oraz oniryczność niektórych scen czynią z Perfect Blue eksperymentalną produkcję sprawdzającą, jak za pomocą środków filmowych przedstawić przeplatanie się różnych płaszczyzn egzystencji, niemal filozoficzne studium relatywizmu i solipsyzmu. Prawdziwą wartością Perfect Blue nie jest jednak zawieranie w sobie wszystkich tych aspektów. Jest nią jedność w ich wyrażaniu. Nie ma tu przeplatania scen o odmiennych rolach i tematykach. Każdy fragment tego filmu po równo buduje spójną wizję reżysera; postacie, sceny i motywy są wieloznaczne. Tajemniczy morderca jest jednorako fizyczną osobą, wewnętrznym demonem gnębiącym Kirigoe i zjawą przybyłą z innej płaszczyzny rzeczywistości. Interpretacje te są równorzędne i wzajemnie niesprzeczne, uzupełniają się.